راه های ورود تازه واردان به بازار سهام - دوست داشتنی ها

به گزارش دنیای اقتصاد؛ گزارشی آماری که نشان می دهد این امر می تواند دلایلی همچون نبود آشنایی کافی با صندوق های سرمایه گذاری، آسانی و دسترسی مناسب به سامانه های معاملات برخط و در مقابل دشواری فرآیند صدور و ابطال واحد های صندوق های سرمایه گذاری، علاقه مندی به مدیریت پرتفوی شخصی حتی از سوی سرمایه گذاران تازه کار و وجود مشاوران غیرمجاز که از طریق سامانه های ارتباطی مجازی اقدام به مشاوره و جلب مخاطب کرده اند، داشته باشد.

به هر روی فرآیند ورود سرمایه گذار به بازار سرمایه به گونه ای پیش رفته که در پایان بهمن ماه نزدیک به 80درصد از معاملات بورس اوراق بهادار تهران توسط سرمایه گذاران حقیقی و عمدتا از طریق سامانه های معاملات برخط انجام می شود و نقش صندوق های سرمایه گذاری از معاملات سهام حدود 5درصد است. ارزش بازار سهام بورس اوراق بهادار تهران از ابتدای سال 1396 رشدی تقریبا مداوم را تا 19 مرداد ماه 1399 تجربه کرد و در این زمان به بیشترین مقدار تاریخی خود معادل 77.776هزار میلیارد ریال رسید. پس از این تاریخ ارزش بازار سهام بورس تهران با فرایندی کاهنده به رقم 53.980هزار میلیارد ریال در 30 مهر ماه 1399 کاهش یافت.

بر این اساس ارزش بازار سهام بورس تهران از 3.220 هزار میلیارد ریال در ابتدای سال 1396 با 1.576درصد رشد (معادل سالانه 120درصد) به 53.980 هزار میلیارد ریال در 30 مهر 1399 بالغ شد. ارزش بازار سهام در تاریخ 19 مرداد 1399 با 315درصد رشد نسبت به پایانی سال 1398 به بیشترین مقدار تاریخی خود رسید و سپس 31درصد کاهش را تا پایان مهر این سال تجربه کرد. با وجود افت از اواخر مرداد ماه، ارزش بازار سهام بورس تهران از پایانی سال 1398 تا پایان مهر 1399 رشدی معادل 188درصد را پشت سرگذاشت.

مروری بر شاخص ها

شاخص کل (ارزش- وزنی) و شاخص کل هم وزن بورس اوراق بهادار تهران از ابتدای سال 1396 تا 19 مرداد 1399 فرایندی صعودی را پشت سر گذاشتند. شاخص کل در ابتدای سال 1396، در رقم 77.230 و شاخص کل هم وزن در این تاریخ در رقم 15.723 قرار داشت. بیشترین مقدار این دو شاخص در تاریخ 19 مرداد 1399، محقق شد.

در پایان روز معاملاتی این تاریخ، شاخص کل با رقم 2.078.547 و شاخص کل هم وزن با عدد 533.445 واحد کار خود را به پایان رساندند. پس از این تاریخ تا پایان مهر 1399، شاخص فرایندی کاهنده داشت.

از ابتدای سال 1396 تا نیمه سال 1399، شاخص کل ارزش- وزنی و هم وزن بورس تهران فرایندی فزاینده را طی کردند. در سال 1398 شاخص کل هم وزن رشد 437 درصدی را پشت سر گذاشت. شاخص کل از ابتدای سال 1399 تا 19 مرداد این سال 305درصد افزایش یافت و به بیشترین مقدار تاریخی خود دست یافت.

پس از اوج تاریخی خود، این شاخص با طی فرایندی کاهنده و با کاهش 32 درصدی به 1.412.355واحد در پایان مهر ماه 99 رسید. شاخص هم وزن در این بازه زمانی افت کمتری را تجربه کرد و با 26درصد کاهش به رقم 393.881 واحدی در 30 مهر ماه 99 رسید.

بر این اساس از ابتدای سال 1399 تا پایان مهر ماه این سال شاخص کل ارزش- وزنی و شاخص کل هم وزن به ترتیب 175درصد و 122درصد افزایش پیدا کردند. شاخص کل بورس تهران از ابتدای سال 1396 تا پایان مهر 1399، بیش از 18 برابر شده که نشان دهنده رشد متوسط سالانه ای برابر با 125درصد است.

ارزش، حجم و تعداد معاملات

به جز اوراق بدهی، معاملات سایر اوراق بهادار بورس اوراق بهادار تهران از نظر ارزش، حجم و تعداد رشدی پیوسته و تصاعدی را در سال های گذشته پشت سر گذاشته اند. ارزش معاملات سهام و صندوق های قابل معامله در سال های 98 و 99 از رشد بالایی برخوردار بوده اند. ارزش معاملات سهام تنها در 7 ماه نخست سال 1399، 4/ 3 برابر سال پیشین و نزدیک 30برابر کل سال 1396 بوده است. رشد معاملات صندوق های قابل معامله نیز درخورملاحظه بوده و به صورت پیوسته ادامه یافته است. در مجموع حدود 95درصد از کل ارزش معاملات بورس تهران از آن معاملات سهام بوده است.

حجم معاملات اوراق بهادار به ویژه سهام و صندوق های سرمایه گذاری نیز در سال های گذشته رشدی پایدار و فزاینده داشته اند. حجم معاملات سهام در سال های 97 و 98 رشدی بیش از 100درصد را تجربه کرده و در صورت حفظ فرایند کنونی به احتمال فراوان این میزان رشد در سال 99 نیز تکرار خواهد شد.

تعداد دفعات معاملات سهام در بورس تهران در سال 1397، 115درصد، در سال 1398، 237درصد و تنها در هفت ماه نخست سال 1399، 103درصد نسبت به کل سال 1398 رشد داشته است. رشد تعداد دفعات معامله در صندوق های سرمایه گذاری قابل معامله حتی بیش از دفعات معامله سهام بوده و در هفت ماه سال 99 بیش از هفت برابر کل سال گذشته شده است.

بررسی معاملات سهام در بورس اوراق بهادار تهران بیانگر فرایند رو به رشد معاملات خرد و فرایند به شدت کاهشی معاملات بلوک و عمده است. سهم معاملات عمده و بلوک در مجموع از 40درصد در سال 1396 به 5/ 3درصد در سال 1399 کاهش یافته و برخلاف آن سهم معاملات خرد از حدود 60درصد به 95درصد افزایش یافته است.

تعداد و ترکیب معامله گران

در چند سال گذشته تعداد و ترکیب فعالان بازار سرمایه دستخوش تغییرات قابل توجهی شده است. تعداد سرمایه گذاران در بازار سرمایه رشد بسیار زیادی را تجربه کرده، سهم اشخاص حقیقی از معاملات افزایش یافته و از سهم سرمایه گذاران حقوقی کاسته شده است.

تعداد کل کد های معاملاتی با آغاز صدور کد معاملاتی برای مشمولان سهام عدالت در سال 1397 با رشد بسیاری همراه شد، ولی تعداد کد های معاملاتی فعال در این سال با چنین رشدی همراه نبود. رشد مهم تعداد کد های معاملاتی فعال در سال 1399 به وقوع پیوست به گونه ای که تعداد کد های معاملاتی فعال تا شهریور این سال با رشد 112 درصدی از بیش از 10 میلیون به نزدیک 22 میلیون کد رسیده است.

این رشد به دلیل افزایش تعداد کد های معاملاتی سرمایه گذاران حقیقی رخ داده به نحوی که افزایش تعداد کد های فعال سرمایه گذاران حقوقی در این سال 14،597 کد و افزایش تعداد کد های فعال سرمایه گذاران حقیقی در این سال 11،453،718 کد بوده است؛ بنابراین در سال 1399 تعداد سرمایه گذاران حقیقی فعال بیش از 2 برابر سال 1398 شد.

عرضه اولیه

میانگین تعداد شرکت کنندگان در عرضه های اولیه در بورس نیز طی چند سال گذشته رشد بسیاری داشته است. در حالی که در 7 عرضه اولیه سال 1396 به طور متوسط 126،570 نفر، در 6 عرضه اولیه سال 1397 به طور متوسط 320،264 نفر و در 9 عرضه اولیه سال 1398 به طور متوسط 921،232 نفر شرکت کرده بودند. با رشد بسیار حضور سرمایه گذاران حقیقی در هشت عرضه اولیه ای که تا مهر 1399 در بورس اوراق بهادار تهران اجرا شده است، به طور متوسط 65/ 4 میلیون نفر در هر عرضه شرکت کرده اند.

صندوق های سرمایه گذاری و معاملات برخط

صندوق های سرمایه گذاری به عنوان ابزار مالی اصلی برای سرمایه گذاری غیرمستقیم در بورس اوراق بهادار شناخته می شوند. معاملات برخط را نیز می توان به عنوان اصلی ترین روش ورود مستقیم به بازار سرمایه در نظر گرفت؛ بنابراین مقایسه فرایند استفاده از این دو روش سرمایه گذاری توسط سرمایه گذاران، می تواند بیانگر سلیقه و رویکرد آن ها برای حضور در بازار سرمایه ایران باشد.

صندوق های سرمایه گذاری به عنوان مهم ترین ابزار سرمایه گذاری غیرمستقیم در بازار سرمایه با استناد به قانون بازار اوراق بهادار مصوب آذرماه 1384 از سال 1386 وارد بازار اوراق بهادار ایران شدند. گوناگونی این نهاد های مالی در سال های گذشته افزایش یافته و صندوق های سرمایه گذاری در اوراق بهادار به انواع مختلفی قابل تفکیک هستند. در مقایسه با صندوق های سرمایه گذاری، معاملات برخط در سال های گذشته از رشد بسیاری برخوردار بوده است.

معاملات برخط به عنوان یک دستاورد مبتنی بر فناوری در بازار سرمایه ایران در حالی رخ داد که دستورالعمل آن در میانه سال 1389 به تصویب هیات مدیره سازمان بورس و اوراق بهادار رسید. این روش معاملاتی به عنوان روشی روزآمد بیانگر توان بالای متخصصان فناوری در بازار سرمایه ایران است و نشان از پتانسیل بازار اوراق بهادار ایران در بهره مندی از روزآمدترین دستاورد های حوزه فناوری دارد.

فرایند معاملات برخط پس از چندین سال رشد آرام از چند سال گذشته شتابی فزاینده یافت و با اختلاف به روش غالب معاملات اوراق بهادار بدل شده است به گونه ای که هم اینک تمامی کارگزاران اوراق بهادار از سامانه های ارائه دهنده خدمات معاملات برخط برخوردارند. مقررات ناظر بر معاملات برخط، احراز صلاحیت متقاضیان انجام این معاملات را برعهده کارگزاران نهاده و به نظر نمی رسد کارگزاران برای ارائه دسترسی به سامانه های معاملات برخط موانع بلندی پیش روی متقاضیان نهاده باشند.

این امر سبب شده که بسیاری از سرمایه گذاران تازه کار و غیرحرفه ای با بهره مندی از سامانه های معاملات برخط به طور مستقیم اقدام به سرمایه گذاری در سهام کنند.

در سال 1396 نسبت معاملات برخط از کل معاملات سهام 25درصد و همین نسبت برای صندوق های سرمایه گذاری 10درصد بود. در مهر 1399 سهم معاملات برخط از کل معاملات به 76درصد افزایش و سهم صندوق های سرمایه گذاری به 6درصد کاهش یافت؛ بنابراین 82درصد معاملات سهام بورس تهران از آن معاملات برخط و صندوق های سرمایه گذاری است در حالی که ارزش معاملات برخط بیش از 12 برابر ارزش معاملات صندوق های سرمایه گذاری در بورس تهران است.

رشد فزاینده سهم معاملات برخط از کل معاملات و در مقابل کاهش قابل توجه سهم صندوق های سرمایه گذاری از معاملات بیانگر تمایل سرمایه گذاران به حضور مستقیم در بازار سهام آن هم با استفاده از سازوکار معاملاتی برخط است.

بازدهی صندوق های سرمایه گذاری

به منظور بررسی فرایند عمومی بازدهی صندوق های سرمایه گذاری در سهام، میانگین بازدهی آن ها از ابتدای سال 1399 تا 30 مهر 1399 محاسبه شده است. برای محاسبه میانگین بازدهی، صندوق های سرمایه گذاری در سهام (مشترک و قابل معامله) در نظر گرفته شده و NAV آن ها در محاسبات لحاظ شده است.

در این بازه زمانی، میانگین بازدهی صندوق های سرمایه گذاری 159درصد بوده است. این در حالی است که از ابتدای سال 1399 تا 19 مرداد این سال رشدی معادل 259درصد و پس از آن تا پایان مهر با افت 28 درصدی روبرو بوده است. شاخص کل ارزش- وزنی بورس اوراق بهادار تهران از ابتدای سال 1399 تا 19 مرداد این سال با 305درصد افزایش به بیشترین مقدار تاریخی خود دست یافته و پس از آن تا پایان مهر ماه 1399 با کاهش 32 درصدی روبرو شد.

جمع بندی و پیشنهاد

ارزش بازار و ارزش، حجم و تعداد دفعات معاملات سهام در بورس اوراق بهادار تهران در چند سال گذشته رشد بسیاری را تجربه کرده است. در این مدت تعداد سرمایه گذاران در بازار سهام نیز به طور فزاینده ای افزایش یافته است. افزایش بسیار تعداد مشارکت کنندگان در عرضه های اولیه و تعداد کد های معاملاتی به خوبی بیانگر رشد تصاعدی سرمایه گذاران تازه وارد به بازار سهام است.

رشد فزاینده تعداد سرمایه گذاران با افزایش بسیار تعداد معاملات همراه بوده به گونه ای که با وجود افزایش حجم معاملات، رشد بیشتر دفعات معاملات سبب افت قابل ملاحظه حجم هر معامله شده و از این رو شاهد خرد شدن معاملات در سال های گذشته بوده ایم.

این امر در کاهش درخور ملاحظه حجم و ارزش معاملات عمده و بلوک نیز به روشنی مشاهده می شود. ورود فزاینده سرمایه گذاران به بازار سهام با افزایش بسیار حجم و ارزش معاملات برخط همراه بوده و تاثیر به مراتب کمتری بر افزایش تعداد سرمایه گذاران صندوق های سرمایه گذاری در سهام داشته است.

این امر سبب کاهش نسبت معاملات صندوق های سرمایه گذاری از کل معاملات سهام شده و در مقابل به طور قابل ملاحظه ای بر نسبت معاملات برخط افزوده است. دشواری فرآیند صدور و ابطال صندوق های سرمایه گذاری مشترک، فاصله قابل ملاحظه میان قیمت و NAV صندوق های قابل معامله و سازوکار آسان دریافت کد معاملات برخط همگی به رشد سرمایه گذاری مستقیم در بازار سهام و فرایند کاهنده نقش صندوق های سرمایه گذاری در بازار انجامیده اند و افزایش رفتار هیجانی و توده وار فعالان غیرحرفه ای بازار را در پی داشته اند.

برای تغییر این فرایند، آسان سازی فرایند صدور و ابطال صندوق های سرمایه گذاری، کاهش فاصله قیمت و NAV صندوق های قابل معامله و محدودسازی معاملات برخط ضروری به نظر می رسد. به این منظور موارد زیر پیشنهاد می شود:

1. بسترسازی مناسب برای راه اندازی سامانه جامع صدور و ابطال صندوق های سرمایه گذاری به گونه ای که این سامانه امکان صدور و ابطال تمامی صندوق ها (یا تعداد قابل ملاحظه ای از آن ها را) به طور متمرکز و به صورت برخط فراهم کند.

2. تغییر دامنه نوسان قیمت صندوق های قابل معامله از قیمت پایانی دیروز به آخرین NAV اعلامی دیروز با هدف کاهش فاصله میان قیمت و NAV صندوق های سرمایه گذاری قابل معامله.

3. اصلاح رویه های حضور معامله گران برخط در بازار با برگزاری جدی تر آزمون های مربوطه، در نظر دریافت الزاماتی همچون پیشینه معاملاتی یا برخورداری از مدارک حرفه ای و عدم امکان خرید برخط از نماد هایی مشخص که به دلایلی همچون زیان انباشته، رشد شدید قیمت و... با ریسک بالایی روبرو شده اند.

4. تفکیک شرکت های پذیرفته شده در بورس بر اساس ریسک شرکت ها و محدود کردن معاملات برخط در بازار شرکت های پرریسک.