گزارش عوامل اجرایی و باستان شناسان درباره سد چم شیر - دوست داشتنی ها

با وجود اعلام مخالفت صریح رئیس سازمان محیط زیست و معاون میراث فرهنگی در هفته های اخیر با آبگیری سد چم شیر اما محمدرضا فاضل، معاون اجرایی سد و نیروگاه چم شیر گفت که این سد با مجوز هیأت دولت و سازمان های میراث فرهنگی و محیط زیست ساخته شده است.

او در جمع خبرنگاران میراث فرهنگی در حالی که شمارش معکوس برای آبگیری در سد چم شیر آغاز شده و زمانی تا غرق شدن محوطه های باستانی باقی نمانده، مجوزهایی که در اواخر دهه هشتاد و اوایل دهه نود از سوی دو سازمان محیط زیست و میراث فرهنگی داده شده است را بازخوانی کرد و یادآور شد: نزدیک به 30 سال است که کار مطالعاتی در این منطقه انجام شده است. این سد ساخته می شود تا آورده سه ماهه رودخانه زهره را ذخیره کند و آب را با کیفیت بالاتر آب به منطقه ها پایین تر انتقال دهد. در واقع، هدف از ساختن این سد ذخیره آب حاصل از بارندگی و انتقال آب با کیفیت و تأمین احتیاج آب منطقه ها پایین دست برای کشاورزی و سپس تامین برق و برای آبزیان و گردشگری است.

او پیرامون گزارش عوامل اجرایی و باستان شناسان درباره سد چم شیر افزود: درحال حاضر امکان مدیریت حجم زیادی از آب که در طول دو سه ماه زمستان وارد رودخانه زهره می شود، وجود ندارد. در واقع سد سازه عظیمی است که جلوی سیلاب ها و حجم زیاد آب را خواهد گرفت و با کیفیت بالاتر به منطقه ها پایین دست راهنمایی خواهد نمود. هدف دیگر ساخت این سد فراوری برق به اندازه 482 گیگاوات ساعت در سال است که با احتساب قیمت برق در بازار آزاد صادرات، تقریبا سالی 60 و 65 میلیارد دلار عایدی از برق سد چم شیر فراوری خواهد شد.

فاضل برخلاف نظر کارشناسان محیط زیست درباره شور شدن آب رودخانه زهره با آبگیری آن تاکید نمود: به استناد گزارش کارشناسان در طول 30 سال گذشته احداث سد چم شیر موجب بهبود کیفیت آب رودخانه زهره می شود، از دیگر نتایج مطالعات کارشناسان این بوده که در دراز مدت شاهد انحلال وسیع در سازنده مخزن نخواهیم بود. علاوه بر این، گزارش کارشناسان تاکید می نماید که در مخزن سد چم شیر هیچ رخ نمون برون زد یا گنبد نمکی وجود ندارد که بر اثر آبگیری و بالا آمدن تراز آب، حل شود و کیفیت آب را پایین آورد.

معاون اجرایی سد و نیروگاه چم شیر در ادامه گفت: سال 1377 یعنی حدود 12 سال پیش از آغاز این پروژه توافق نامه ای با شرکت نفت امضا شد که بر این اساس اعلام شد در این محل سد ایجاد خواهد شد. بعلاوه آمار چاه هایی که در مخزن پلمب باید شوند معین شد. مجوزهایی نیز از سازمان های محیط زیست و میراث فرهنگی دریافت شده است. ما از سازمان محیط زیست سال 1388 مجوزی دریافت کردیم که عملیات احداث سد چم شیر در تنگه چم شیر را مورد تایید قرار می دهد و الزاماتی را نیز مشخص می نماید.

او افزود: ما تا به امروز 26 جلد گزارش برای محیط زیست فرستاده ایم، یعنی هر سه ماه یک بار این گزارشها ارسال شده و آنها کاملا در جریان کار قرار داشتند.

فاضل گفت: اولین اقدام ما با سازمان میراث فرهنگی و پژوهشگاه باستان شناسی به سال 1389 بر می شود، در آن سال آنالیز های اولیه و قراردادی بسته می شود تا آنالیز و شناسایی اولیه صورت گیرد، عده ای از باستان شناسان پژوهشکده باستان شناسی به منطقه چم شیر می آیند و سپس تایید می شود که مسئله ای از بابت اجرای پروژه سد نیست. در واقع میراث فرهنگی به صراحت اعلام می نماید که با اجرای پروژه سد چم شیر موافق است. دو دوره در این محوطه کاوش انجام می شود که اخیراً نیز یک تیم 80 نفره با قراردادی به اندازه 6 میلیارد تومان به مدت حدود 2 ماه کاوش در این منطقه را ادامه می دهد. با این شرایط انتظار داریم هیچ مسأله میراث فرهنگی در حوزه آبگیری سد چم شیر باقی نماند.

معاون اجرایی سد و نیروگاه چم شیر درباره جزئیات بیشتر مجوزی که میراث فرهنگی صادر نموده، گفت: آقای میراسکندری، رئیس وقت پژوهشکده باستان شناسی در سال 1390 در نامه ای به مجری طرح نوشته است با توجه به بلامانع بودن آبگیری سد مذکور دستور فرمایید نسبت به تسویه حساب نهایی به شماره حساب…اقدام شود. بر این اساس آبگیری سد بلامانع اعلام شده و ما هم هیچ ممانعتی برای کاوش های نجات بخشی باستان شناسی نداشتیم و همه نوع همکاری نیز انجام شده است.

فرزاد مافی، مشاور باستان شناسی و میراث فرهنگی شرکت توسعه منابع آب و نیروی ایران که در این نشست خبری حضور داشت، برای تکمیل این توضیحات اظهار کرد: برای سد چم شیر اولین مکاتبه رسمی با سازمان و پژوهشگاه میراث فرهنگی سال 1309 انجام شد. سال 1391 تیم باستان شناس به وسیله پژوهشگاه به این منطقه آمدند و آنالیز های اولیه را انجام دادند، تعدادی محوطه باستانی شناسایی شد که با استناد به این مطالعات آن نامه پژوهشکده نوشته شده است. در واقع آن نامه مجوز آبگیری نیست بلکه مجوز ساخت سد است.

او با بیان اینکه چم شیر نخستین سد در کشور است که مطالعات باستان شناسی در آن در چهار مرحله انجام شده، افزود: باستان شناسان پژوهشگاه میراث فرهنگی سال 95 حدس و کاوش های اولیه را انجام دادند. سال 97 نیز قرارداد انجام کاوش در 30 محوطه باستانی با تأمین بودجه ای بالغ بر 700 تا 800 میلیون تومان بسته شد. تیم کاوش به سرپرستی آقایان شهرام زارع و عطایی طبق قرارداد کار را آغاز کردند اما بنا به دلایل و توجیهاتی که ما هم قبول کردیم، با آن بودجه 9 محوطه را توانستند کاوش نمایند و 21 محوطه دیگر باقی ماند که طرح توجیهی برای آن ارائه کردند و اعلام شد که بر همان اساس، سال جاری برای ادامه کاوش های باستانی در 21 محوطه قرارداد بسته شد.

مافی در پاسخ به این سوالی درباره علت برآورد اشتباهی که در تامین اعتبار مورداحتیاج برای کاوش در 30 محوطه انجام شده بود، اظهار کرد: هر مبلغی که پژوهشگاه میراث فرهنگی برای کاوش های باستان شناسی به ما اعلام میکرد مکلف به پرداخت آن بودیم شرکت توسعه و منابع آب ایران از نظر قانونی مکلف است مطالعات میراث فرهنگی در حوضه سدها را تامین مالی کند، غیر از این ما یک مسئولیت اجتماعی داریم که اگر میراث فرهنگی به سراغمان نمی آمد، ما همچون سد سیمره خودمان از میراث فرهنگی می خواستیم که مطالعه را انجام دهد و اما و اگری هم برای تامین بودجه مورد احتیاج نداشتیم.

محمد حسین عزیزی خرانقی، عضو هیأت علمی پژوهشکده باستان شناسی و مدیر و ناظر کاوش های نجات بخشی سد چم شیر نیز در این نشست خبری که در محل سد چم شیر برگزار گردید، درباره نتیجه کاوش های انجام شده و علت تعلل در کاوش ها با توجه به این که مطالعات در سال 1390 انجام شد اما اولین دور کاوش ها سال 1397 انجام شده و حالا که سد در آستانه آبگیری است، 21 محوطه در دو ماه کاوش می شود، توضیح داد: پس از حدس در سال 1395 از سوی آقایان زارع و عطایی 30 محوطه حائز اهمیت فرهنگی برای کاوش اعلام شد. کاوش ها از 1397 آغاز شد و تا 1399 ادامه داشت که 9 محوطه کاوش شد.

او پیرامون گزارش عوامل اجرایی و باستان شناسان درباره سد چم شیر ادامه داد: در سال 1401 با توجه به فشاری که برای اتمام پروژه سد چم شیر وارد شد، پژوهشگاه میراث فرهنگی با وزارت نیرو قراردادی را بست که 21 محوطه به جامانده را کاوش کند. بر این اساس 18 تیم کاوش همزمان در 21 محوطه مستقر شده که این پروژه از آذر 1401 آغاز شد. کار بسیار سخت بود؛ چرا که منطقه در نقطه دور افتاده واقع شده که امکانات محدودی دارد. اکنون ما در مرحله انتها کاوش ها هستیم فقط نقشه برداری و عکسهای هوایی و کار روی چند محوطه محدود تا بالا آمدن آب به جای مانده است.

ناظر کاوش های نجات بخشی سد چم شیر افزود: این کاوش ها در سه مسیر انجام شده است. بیشتر محوطه ها نیمه یکجانشین و کوچ نشین بودند و فقط یک یا دو رج سنگ مشاهده شده است، همراه با سفال های ساده که شاخص نبودند. چند محوطه خوب باستانی نیز داشتیم، خوب به این معنی که بقایای معماری و یافته های قابل تاریخ گذاری با کاربری معین یافته شده باشد.

او افزود: 5 محوطه نیز یافته های معماری قابل توجه داشته که با بقیه محوطه ها فرق دارد محوطه های سنگ چین با ملات گچ قدمت بیشتر محوطه ها به دوره میانی اسلامی بر می شود. بعلاوه دو سکه ایلخانی پیدا شده است. بیشتر سفال های پیدا شده نیز به قرون اولیه و میانه اسلامی بر می شود.

عزیزی درباره آثار شاخص پیدا شده در حوزه آبگیر سد چم شیر با توجه به اظهارات برخی از باستان شناسان که قبلاً در این محوطه کاوش نموده اند و به سازه های ساسانی اشاره ای داشته اند، گفت: در حال حاضر فقط یک محوطه شاخص مربوط به دوره عیلامی در حال کاهش است که آقای مرتضی حصاری مسئولیت آن را بر عهده دارد و تنها تپه باستانی این حوضه بشمار می آید. این محوطه در انتهای مخزن قرار گرفته که با توجه به تراز آبگیری با تأخیر زیر آب می رود.

او در پاسخ به این سوال که چرا 140 محوطه شناسایی شده کامل کاوش نشده اند و آیا در این مورد تعلل و یا کوتاهی انجام شده است، اظهار کرد: همه محوطه ها قابلیت کاوش و آنالیز را نداشتند، نیمی از این محوطه و گورستان اسلامی هستند.

مافی، مشاور باستان شناسی و میراث فرهنگی شرکت توسعه منابع آب و نیرو گفت: دقتی که به لحاظ کاوش های باستان شناسی در محوطه های چم شیر انجام شده مثال زدنی است با این دقتی که حوضه این سد آنالیز شده اگر بقیه سدها نیز آنالیز می شود تعداد محوطه های باستانی حتما افزایش می یافت.

او پیرامون گزارش عوامل اجرایی و باستان شناسان درباره سد چم شیر ادامه داد: این 30 محوطه در ادامه حدس های سال 1395 است و تشخیص باستان شناسان این بود که 30 محوطه از 140 محوطه قابلیت کاوش داشته است.

عزیزی، مدیر و ناظر کاوش های نجات بخشی سد چم شیر درباره تعلل های انجام شده در کاوشها بیان نمود: تغییر پی در پی مدیریت پژوهشگاه میراث فرهنگی فرهنگی و پژوهشکده باستان شناسی می تواند یکی از دلایل آن باشد.

او بعلاوه درباره اشیای تاریخی یافته شده تا به امروز از کاوش ها اظهار کرد: همه اشیای یافت شده از 21 محوطه به امین اموال آثار تاریخی در استان کهگیلویه و بویراحمد تحویل داده شد که بیشترین آثار خرده سفال بودند، علاوه بر آن دو سکه مسی ایلخانی یک سنگ قبر هم در گذشته پیدا شده بود که به میراث فرهنگی شهرستان گچساران تحویل داده شد.

در ادامه این سوال مطرح شد که چرا کاوش های 9 محوطه سه سال طول کشید، در حالی که 21 محوطه از آذر تا دی کاوش می شود به نظر می رسد این اتفاق با توجه به فشاری که برای آبگیری سد وجود دارد بیشتر برای توجیه در افکار عمومی انجام شده است که فاضل معاون اجرایی سد و نیروگاه چم شیر در پاسخ به این پرسش اظهار کرد: براساس قراردادهای که با پژوهشگاه میراث فرهنگی بسته شده است گروه باستان شناسی در سال 1397 حدود 8 محوطه را کاوش کردند، در حالی که برای کاوش 21 محوطه حدود 80 کارشناس به غیر از کارگران 21 محوطه را کاوش میکردند. در واقع در مدت محدود از آذر تا دی 1401 حدود 25 درصد ظرفیت باستان شناسان کشور در سد چم شیر بکار گرفته شد.

عزیزی، مدیر و ناظر کاوش های نجات بخشی سد چم شیر افزود: در این مدت محوطه ها از 400 تا 600 متر مربع کاوش شده اند.

محمدرضا نعمتی، عضو هیأت علمی پژوهشگاه میراث فرهنگی و رئیس گروه نجات بخشی پژوهشکده باستان شناسی پس از آنکه پرسشی درباره این که چگونه مجوز ساخت سد از سوی رئیس وقت پژوهشگاه در سال 1390 بلامانع اعلام شده که در آن سال، هنوز آنالیز ها و کاوش های باستان شناسی حتی آغاز هم نشده بود، ترتیب زمانی آنالیز ها و کاوش های انجام شده را به این توضیح بیان نمود: سال 1390 آنالیز و شناسایی اولیه صورت گرفت. سال 1395 آنالیز تکمیلی از سوی دو باستان شناس آقایان زارع اعطای انجام شد سال 1395 با حضور 19 کارشناس حدس برای اولین بار صورت گرفت از سال 1397 تا 1409 محوطه کاوش شد و من از آذر 1400 و 21 محوطه به جامانده کاوش شد.

عزیزی، مدیر و ناظر کاوش های نجات بخشی محوطه سد چم شیر درباره اظهارات برخی کارشناسان مبنی بر شواهدی از ساسانیان در حوزه آبگیری سد چم شیر بیان نمود: در 21 محوطه ای که ناظر در کاوش آنها بودم هیچ محوطه ای قطعاً ساسانی نبوده است. حتی برخی گفته اند آثار هخامنشیان در این حوزه پیدا شده ولی کاوشگران ما شواهد دقیقی در این باره نیافته اند که به این دوره منصوب شود.

مافی، مشاور باستان شناسی و میراث فرهنگی شرکت توسعه نیرو و آب نیز اظهار کرد: بسیاری از محوطه ها پس از کاوش معین شدند که مربوط به دوره اسلامی هستند و هیچ گونه بقایای استقرارگاهی بزرگ و فاخری بویژه از دوره ساسانی در این حوضه پیدا نشده است. البته اظهارنظر درباره ساسانی بودن برخی محوطه ها در حوضه آبگیر سد سیوند اشتباه تیم قبلی نیست اگر کاوش های آنها ادامه پیدا میکرد ممکن بود براساس یافته ها نظر دیگری بدهند، چه بسا که ما یک قطعه سفال به زعم خودمان ساسانی پیدا کردیم و چند روز بعد ظرف ایلخانی در همان محوطه پیدا شد.

عزیزی، مدیر و ناظر کاوش های نجات بخشی سد چم شیر نیز در ادامه این سخنان گفت: این محوطه فقیر است، عموما چون بنای فاخری ندارد سفال شاخص هم ندارد و سفال های آن بیشتر کاربری روزانه داشته اند. ویژگی این منطقه در واقع آن است که حجم گسترده ای از اثرات کوچ نشینی کاوش شده است که اگر در شرایط دیگری بودیم ممکن بود باستان شناسان در چنین محوطه کاوشی انجام ندهند.

در این میان، فاضل، معاون اجرایی سد و نیروگاه چم شیر با یادآوری اینکه برای آغاز عملیات اجرایی در اینستا مجوز هیئت دولت و سازمان های میراث فرهنگی و محیط زیست را داشته اند، متذکر شد باید درباره 140 محوطه باستانی که در حوزه آبگیر سد چم شیر شناسایی شده به درستی اطلاع رسانی شود؛ چرا که وقتی نام محوطه باستانی می آید تصور مردم بر این است که با یک شهر باستانی روبرو هستند در صورتی که اینطور نبوده است.

مافی، مشاور باستان شناسی و میراث فرهنگی شرکت توسعه نیرو نیز یادآور شد در این 10 سال که کاوش های باستان شناسی در محوطه سد چم شیر انجام شده شاید کلا 7 تا 8 ماه کاوش انجام شده باشد.

زارعی، مدیر و ناظر کاوش های نجات بخشی چم شیر در ادامه با بیان اینکه کفایت مطالعات باستان شناسی بسیاری از محوطه ها که زیر آب خواهند رفت اعلام شده و کاوش فقط در دو محوطه ادامه خواهد داشت که یکی از آنها همان تپه عیلامی است که تا یک ماه دیگر برایی تکمیل کاوش ها به زمان احتیاج دارد، افزود: بارندگی های اخیر کاوش در برخی از این موارد محوطه ها را با چالش روبرو نموده است.

فاضل، معاون اجرایی سد و نیروگاه چم شیر نیز با بیان این که آبگیری سد چم شیر از هفته دیگر آغاز خواهد شد، بیان نمود: کاوش این تپه با توجه به تراز آن با تأخیر زیر آب می رود بنابراین تا آن موقع، برای تکمیل مطالعات و کاوش فرصت وجود دارد.

او بعلاوه درباره مخالفتی که رئیس سازمان حفاظت محیط زیست با آبگیری سد چم شیر داشته و بعلاوه گله بی پاسخ گذاشتن نامه های محیط زیست اظهار کرد: سازمان محیط زیست نامه فرستاد و بیان کرد یک نماینده برای آنالیز موضوعات به سد می فرستد که در نتیجه آنالیز صراحتا اعلام شد هیچ گنبد رخنمون و برون زد نمکی که بر اثر آب گیری انحلال و افت کیفیت آب ایجاد شود، وجود ندارد. براساس حدس های که تا عمق 300 متری انجام شده، نمک یافت نشده است. تمام مطالعات انجام شده نیز تایید می نمایند که پروژه سد چم شیر نقش تعدیل نماینده آب رودخانه زهره را دارد.

معاون اجرایی سد و نیروگاه چم شیر تاکید نمود: آن اتفاقی که در ذهنتان درباره گنبد و برون زدگی گنبد نمکی با آبگیری سد وجود دارد، رخ نمی دهد.

فاضل بعلاوه درباره نگرانی های که نسبت به اختلال نفت در آب سد وجود دارد با توجه به حلقه های چاه در محل آبگیری سد چم شیر اظهار کرد: در محدوده مخزن دو چاه نفت وجود داشت که پلمپ شده اند. بعلاوه 8 چاه خارج از مخزن بوده که جمع بندی شرکت نفت براساس مذاکرات انجام شده آن بود که چاه های خارج از مخزن را نیز پلمب کند.

او در پاسخ به این سوال چه تضمینی وجود دارد نفت، آب را آلوده نکند، اظهار کرد: ما یک توافقنامه با شرکت نفت داریم که پلمب و ایمن سازی چاه ها با این شرکت است و آنها باید در این باره پاسخگو باشند که تا کنون چه اقداماتی انجام داده اند. ما با این شرکت در راستای آن که نفت در آب آلودگی ایجاد نکند توافق نموده ایم.

او سپس با اشاره به انتقادهایی که به آبگیری سد چم شیر شده، گفت: در نامه ای به استاندارد اطمینان دادیم که به صراحت و صحت این پروژه اعتماد داریم، ولی حالا عده ای که رشته های نامرتبط هم دارند نظرات دیگری می دهند ما در بخش محیط زیست و باستان شناسی کار شیک و تمیز انجام دادیم. قبل از آغاز کار با سازمان محیط زیست و نفت مذاکره داشتیم و یک دهه است که روی میراث فرهنگی محوطه کار می کنیم ما نگران افراد غیرمتخصص نیستیم، نگرانی ما برخی از مسئولان هستند که حتی به تیم کارشناسی خود اعتماد نمی نمایند. نماینده محیط زیست به صدا عایدیه و اعلام نموده که گنبد نمکی وجود ندارد، این نماینده به دعوت ما نیامده بود محیط زیست او را فرستاده بود. اگر قرار باشد وزیر میراث فرهنگی هم نظر کارشناس خودش را نپذیرد این ما نیستیم که باید پاسخگو باشیم.

در ادامه این سوال مطرح شد که معاون وزیر میراث فرهنگی اخیرا بتازگی و با صراحت اعلام نموده است که با آبگیری سد چم شیر مخالفت نموده، با این حال باستان شناسان در این محوطه کاوش ها را در حالی ادامه داده اند که اکنون اعلام می نمایند یافته های شاخص فاخری بدست نیاورده اند که عزیزی، مدیر ناظر کاوش های نجات بخشی چم شیر در این باره بیان نمود: خاص ترین یافته ما تا به امروز دو سکه مسی ایلخانی بوده، کیفیت و کمیت هر اثر از نگاه باستان شناسان حائز اهمیت است. کشور مسئولانی دارد و اینطور نیست که ما به عنوان باستان شناس نظر خود را بدهیم و اگر اثر فاخر و شاخصی پیدا ننموده باشیم با آبگیری سد اعلام موافقت کنیم.

او در ادامه یادآور شد که در نتیجه کاوش ها در حوضه آبگیر سد چم شیر تا کنون 141 اثر تاریخی بدست آمده است. کاوش ها در 30 محوطه نیز براساس حدس ها انجام شده و این تصمیمی بود که در گذشته گرفته اند، ما فقط مطالعات را انجام دادیم. پرسش هایی که اکنون درباره سد چم شیر پرسیده می شود باید درباره سد سیمره پرسیده میشد؛ آثاری در آنجا زیر آب رفته که سالها باید روی آنها مطالعه میشد. برای همه ما باستان شناسان تک تک این آثار و محوطه ها مهم است اما در حال حاضر کفایت کاوش در محوطه چم شیر اعلام شده است. ما همه آثار را با دقیق و فراغ بال مطالعه کردیم، اما درباره محوطه عیلامی هنوز اطلاعاتمان کامل نشده است. کار باستان شناسی ما در سد چم شیر به انتها رسید اما اینکه وزیر و معاون میراث فرهنگی درباره آبگیری چه نذری می دهند ما اطلاعی نداریم.

مافی، مشاور باستان شناسی و میراث فرهنگی شرکت توسعه آب و نیروی ایران در انتها این نشست که در محدوده سد چم شیر برگزار گردید، بیان نمود: اینجا محوطه خارق العاده ای به لحاظ باستان شناسی شناسایی نشده است و کاوش های نجات بخشی انجام شده و کفایت مطالعات باستان شناسی نیز اعلام شده است.