شطرنج دربارۀ بازی زندگی به ما چه می آموزد؟ - دوست داشتنی ها

احتمالاً فهمیده اید که حق طبیعیِ ما برای جستجوی شادی محکوم به شکست است. شادی شاید در کنارمان باشد، در بطن همین لحظۀ کنونی. شاید چشم به راهمان باشد تا آن را با قدرشناسی بپذیریم، اما چیزی که کمترین احتمال را دارد که مسرور کند، جستجوی شادی است. علی رغم این، خوب است که خواستار خوشبختی باشیم؛ اما مسئله این است که این جستجوی حریصانۀ شادی باعث می گردد آنچه ظاهراً دنبالش هستیم را از دست بدهیم.

اما ممکن است معما پیچیده تر از این ها باشد. الیور برکمن، نویسندۀ بریتانیایی، می گوید ما باتوجه به اینکه تمدنمان این همه دغدغۀ رسیدن به شادی را دارد، واقعاً عملکرد بدی در زمینه داشته ایم. فکر می کنم ما واقعاً به دنبال چیزی کاملاً متفاوت با شادی باشیم. چیزی که خودمان هم نمی دانیم چیست. دست کم این درسی است که شطرنج به من آموخته است، یعنی همان بازی ای که از کودکی انجام داده ام و در آن به سطح استادبزرگی رسیده ام.

اگر وارد یک مسابقۀ معمولی شطرنج شوید و به اطراف اتاق نگاه کنید، آدم هایی می بینید که اکثرشان مرد هستند، با کمرهای قوزنموده نشسته اند و در مبارزۀ هندسی شان غرق اند. ما شطرنج بازان شاید در چشم آدم هایی که از بیرون به ما نگاه می نمایند، آدم هایی منزوی به نظر بیاییم که در عالم هپروت سیر می نمایند. اما قطعاً آدم های الکی خوشی نیستیم. ما به خواست خود وارد این شرایط می شویم و ساعت ها و دهه ها تنش شدید و آدرنالین بالای مسابقات را به جان می خریم.

شاید تصور کنید که این فشار فکری رقابتی را به عنوان بهای لازم برای پیروزی تحمل می کنیم، چون پیروزی احتمالاً بخشِ شادی بخش ماجرا باشد. اما احتمال شکست خوردنمان نیز به همان اندازه است، و اتفاقاً تلخیِ شکست بسیار بیشتر از شیرینی پیروزی است. پس اگر دنبال شادی باشیم، چه از لحاظ فرایند و چه نتیجه، شطرنج روش مناسبی برای این کار به نظر نمی رسد.

بعد تعجب می کنید از اینکه چطور شطرنج توانسته در حداقل 1500 سال از تاریخ بشر حضوری آرام و پیوسته داشته باشد. گرچۀ تاریخچه های دیگری نیز وجود دارد، اما رایج این است که می گویند پیشگامانِ این بازیِ مدرن بین سال های 531 تا 579 در شمال هند بالیدند. ایرانیان، اعراب و اروپایی ها بر آن تأثیر نهادند و کاملش کردند و اسم مهره ها و نحوۀ حرکتشان تغییرات ظریفی کرد، تا اینکه در سال 1640، قلعه ابداع شد و نسخۀ مدرن بازی شطرنج به تعادل نهایی خود رسید. از آن موقع به بعد، حدود 400 سال است که شطرنج در سرتاسر جهان گسترش یافته و به بخشی لاینفک از تمدن تبدیل شده است.

ترکیبی از میراث جهانی، ژرفای مسحورنماینده، طنینِ استراتژیک و جذابیت زیبایی شناختی این بازی باعث شده است تا شطرنج چیزی فراتر از صرفِ بازی باشد. حتی به نظرم شطرنج شرایط هایی که در یک زندگی معنادار تجربه می کنیم را شبیه سازی می کند. زندگی، خواه به وسیله کار یا عشق یا هنر، زمانی معنادار می گردد که مسئولیت کسی یا چیزی را به عهده بگیریم. این باعث می گردد زندگی جهت و معنا بیابد و پاسخی برای سؤال همیشگی بشر پیدا گردد: باید چه کار کنم؟ اگرچه چیزهای زیادی شاخصۀ زندگی مان هستند، اما چیزی که به ژرف ترین شکلِ ممکنْ زندگی را تعریف می کند راز سرگشادۀ قطعیتِ مرگ است. شطرنج معنای زندگی را شبیه سازی می کند چون در لفافه، نوعی رویارویی تشریفاتی با مرگ است، عرصه ای که در آن مسئولیت زنده ماندن را با تک تک حرکاتمان به عهده می گیریم.

این بازی نسخه ای پالوده از میدان جنگ است و شطرنج بازان مجبورند بکُشند، اما این استعارۀ نظامی از شطرنج به ما اجازه می دهد تا آزادیِ زیبایی شناختی را هم تجربه کنیم. هر نبردی داستانی منحصربه فرد است که در آن، شخصیت های اصلی به دنبال نابودکردن یکدیگرند، اما منطق زیربنایی آن زیبا و حقیقی می کند. هرچه نبرد شدیدتر باشد، قدرت و آزادیِ بیشتری تجربه می کنیم.

آیا این تجربه نوعی شادی است؟ مطابق تعاریف مرسوم، نه. یکی از واضح ترین تعاریف امروزی شادی را پل دولان، استاد مدرسۀ اقتصاد لندن، ارائه داده است. دولان می گوید شادی تجربۀ لذت و هدفمندی برای مدتی طولانی است. این تعریف چیزهای زیادی را که در زندگی اهمیت دارند دربرمی گیرد، اما انسان ها خیلی پیچیده، بی قرار، تاریک، بدذات و عاصی تر از آن هستند که فقط به حسِ خوبِ هدفمندی قناعت نمایند. آدام فیلیپس، جستارنویس و روانکاو، به زیبایی می گوید شادی در مقامِ اثری جانبی خوب است، اما در صندلی نوعی الزام واقعاً ظالمانه است.

دیدی که من حالا به شطرنج دارم بیش از اینکه راهی برای به دست آوردنِ شادی باشد، تشریفاتی است که در آن، ما یکدیگر را از اجبار خوشبخت بودن می رهانیم.

وقتی بدانیم شادی مهم ترین عنصر زندگی نیست، خیالمان آسوده می گردد. پس ما به دنبال چه هستیم؟ حدس من (که البته فقط یک حدس است) این است که ما به دنبال لذت هستیم.

لذت چیزی اسرارآمیز است، چون ما آن را به شکل خوشی می خواهیم، اما نمی توانیم بدون درد به آن برسیم. ظریف ترین و ماندگارترین هدیه ایی که شطرنج به من داد آگاهی از این است که ما می توانیم قدردان زندگی باشیم، بدون توجه به میزانِ شادی ای که در هر لحظه به ما ارزانی می کند. شکست دردناک است، اما معنایی عمیق دارد. رقابت والاترین ارزش نیست، اما ما معمولاً در آن عرصه هایی بیشترین سرزندگی را تجربه می کنیم که برد و باخت معنا داشته باشد.

شطرنج ما را به سؤالاتی برمی گرداند که در هر موقعیتی از زندگی همواره مطرح اند: چه خبر است؟ من می خواهم چه کار کنم؟ حرکت بعدی ام چیست؟ ما با شطرنج به سؤالاتی می رسیم که واقعاً اهمیت دارند، سؤالاتی که نمی توانیم از پاسخ صحیحشان مطمئن باشیم. از این جهت، بازی شطرنج آن نوع لذتی را برمی انگیزد که سی. اس. لوییس در زندگی نامۀ خودنوشت خود از آن حرف می زند: نوعی میل برآورده نشده که فی نفسه از هر برآورده شدنی خواستنی تر است.

این نوع از لذت در بطن تجربۀ شطرنج بازی کردن نهفته است و ویژگی شاخصش شوق دائمی برای ادامه دادن در محیطی سرشار از زیبایی اندیشورانه، مقاومت رقابتی و اشتباهات اجتناب ناپذیر است. لوییس می گوید هرکس که این نوع لذت را تجربه نموده باشد، دوباره خواستار آن خواهد شد و می داند که هرکس مزۀ آن را چشیده باشد بعید است آن را با تمام لذت های دیگرِ جهان عوض کند. این ماجرا قطعاً دربارۀ بسیاری از شطرنج بازان صدق می کند.

لوئیس اضافه می کند که لذت چیزی ورای قدرتِ ماست و شاید هم حق با او باشد. اما از خودم می پرسم: یعنی هیچ وقت شطرنج بازی نموده بود؟

پی نوشت:

این مطلب را جاناتان روسن، استادبزرگ شطرنج و نویسندۀ کتاب (The Moves That Matter: A Chess Grandmaster on the Game of Life) نوشته است و در تاریخ 4 دسامبر 2019 با عنوان We Dont Actually Want to Be Happy در وب سایت نیویورک تایمز منتشر شده است. وب سایت ترجمان آن را با ترجمۀ علیرضا شفیعی نسب منتشر نموده است.